نگاهی به پُرسمانِ خط:بخش یکم

می‌دانیم که دبیره یا خط سامانه‌ای‌است پیمانی (=قراردادی) برای نگارش هر زبان. اگر از یافته های تازه جیرفت بگذریم باید بگویم که ما ایرانیان این سامانه نوشتاری را برای زبانمان همواره از ملت‌های دیگر وام‌گرفته‌ و البته بهسازی نموده‌ایم. نیاکان ما خط میخی را از ایلامیان وام‌گرفتند و آن را به نقطه اوج خود رساندند و برای نگارش زبان پارسی باستان از آن بهره‌گرفتند. دبیره میخی در نزد نیاکان ما از دبیره‌ای نمادنگار به یک سامانه الفبایی بسیار نزدیک‌شد. در آینده باز نیاکان ما برای نوشتن زبان‌های پهلوی اشکانی و ساسانی خطی را از دبیره آرامی برداشت‌کردند که پهلوی نامیده‌می‌شود (یا آن‌چنان که پدرانمان می‌خواندنش هام‌دبیره به معنای خط توده). این سامانه ابجد در دل خود به یاری دبیران خردمند ایرانی چند دبیره دیگر را پرورید که از میان آن‌ها تنها خط اوستایی یا دین‌دبیره (به معنای خط دین) به دست ما رسیده‌است و از دیگر دبیره‌های همزاد آن- که هر کدام در میان جرگه‌ای از ایرانیان کاربردداشت- تنها یادی و نامی به‌جاست. این اوستایی با آن‌که از پهلوی -که سامانه‌ای ابجد است-گرفته شده‌است ولی خود سامانه‌ای الفبایی دارد و دبیره‌ای توانمند است.

پیش از آنکه به پی‌گیری این گفتار بپردازم نیاز می‌بینم که کوتاه درباره دو سامانه نوشتاری ابجد و الفبایی که در رسته‌های بالا از آنها نام بردم کمی بنویسم. ببینید خط‌هایی که در جهان زبان‌ها بدان نوشته‌می‌شوند از سامانه‌های گونه‌گونی پیروی می‌کنند. آن چه به سخن ما پیوند دارد دو سامانه ابجد و الفبایی است و امیدوارم در آینده بتوانم بیشتر درباره سامانه‌های نوشتاری سخن بگویم. دو سامانه یادشده از توانمندترین سامانه‌های نوشتاری جهانند. این سامانه‌ها قاره‌های آمریکا،آفریقا،اروپا،اقیانوسیه و بخش بزرگی از آسیا را پوشش می‌دهند.

سامانه ابجد سامانه‌ای‌است که بیشتر حرف‌های بی‌صدا را پوشش می‌دهد و کمتر نمادی برای نمایش حرف‌های صدادار -به ویژه حرف‌های صدادار کوتاه- دارد. در این سامانه بیشتر حرف‌ها به یکدیگر می‌چسبند و بسته به جای حرف در واژه ریخت آن هم دگر می‌شود. از نامدارترین دبیره‌های این سامانه می‌توان از عربی و عبری نام‌برد. خط کنونی ما (دبیره‌ای که پارسی درون ایران و افغانستان بدان نوشته می‌شود) نیز از همین سامانه می‌باشد. نام این سامانه هم از روی چیدمان حرف‌های الفبای عربی ابجد خوانده می‌شود. از آنجا که بیشتر زبان‌هایی که برای نگارششان از این خط بهره‌برده می‌شود از خانواده زبانی سامی‌اند،گاه این سامانه نوشتاری سامی نیز خوانده می‌شود. یکی از چند زبانی هم که با این سامانه نوشته می‌شود و سامی نیست زبان ماست.

سامانه نام برده‌شده دیگر سامانه الفبایی است. در این سامانه به طور معمول برای هر آوایی حرفی هست. حرف‌ها جداگانه نوشته می‌شوند. همه زبان‌هایی که در اروپا،آمریکا و اقیانوسه بدان‌ها سخن‌رانده می‌شود با این سامانه نوشته‌می‌شوند. نامدارترین خط‌های این سامانه هم لاتین،سیریلیک و یونانی است.


...