کالسکه، چاکرا و پولوس

کالسکه واژه‌ای تازه در زبان ماست که از زبان روسی وام‌گرفته شده‌است. گویا از زمان ناصری- یا شاید پیش از آن- این واژه در پارسی جایی برای خود دست و پا نمود.
ولی ریشه‌شناسی این واژه هم می‌تواند جالب باشد. در لغتنامهٔ دهخدا این گمانه زده شده‌است که اصل این واژه آلمانی یا ایتالیایی باشد. ولی این واژه در یکی از زبان‌های از میان رفتهٔ ایرانی- به نام زبان تخاری- همتایی نزدیک داشته‌است. زبان تخاری روزگاری در جایی که امروزه سینکیانگ چین‌است رواج داشته‌است، برخی آن زبان را در شاخهٔ زبان‌های ایرانی و پاره‌ای دیگر شاخه‌ای مستقل از زبان‌های هندواروپایی برشمرده‌اند. باری؛ در این زبان واژه‌ای بوده‌است به ریخت کـُکال‌ییسکه که معنای گردونه(ارابه)ٔ کوچک را می‌داده‌است. این ککال‌ییسکه کوچک‌شدهٔ واژهٔ کـُکاله به معنای گردونه بوده‌است.
ولی خود این ککاله ریشه در واژهٔ نیاهندواروپایی کوئل[1] به معنای چرخیدن دارد.
این واژه آنگاه که به زبان یونانی راه‌یافت دچار دگردیسی شده و به ریخت کوکلـُس و معنای چرخ درآمد. همین واژه در اسلاوی کلیسایی باستان و با همین معنا به گونهٔ کـُلو[2] راه یافت. سایکل
در یونانی یک واژهٔ دیگر هم از همین ریشه داریم که به پارسی هم راه یافته‌است: پولوس. پولوس معنای محور چرخنده می‌دهد و برای اینکه بدانید که چه پیوندی با کوئل و کوکلس و ککاله دارد باید به یک قاعدهٔ زبانشناختی اشاره‌ای کوتاه کنم. بسیاری از واج‌ها در رسیدن از زبانی مادر به زبان‌های فرزند دچار دگردیسی‌هایی می‌شوند. در زبان نیاهندواروپایی واج کو[۳] در بسیاری واژگان به ریخت پ به یونانی راه‌یافته‌است (کول=>پول). همین واژه کوئل در نروژی باستان هوِل[۴] شده‌است. در انگلیسی باستان نیز به ریخت هویل[۵] و در انگلیسی کنونی نیز ویل[۶] شده‌است. سایکل هم در این زبان البته همریشه با همین واژه‌است و از کوکلوس یونانی گرفته شده‌است.
از سوی دیگر در زبان‌های اسلاوی-که به نمونهٔ اسلاوی کلیسیایی باستان اشاره کردم- کلو شده‌است و در روسی- که یکی از زبان‌های این خانواده‌است- امروزه به چرخ کـُلـِـسو[۷] می‌گویند. این کولسو ریشه واژه‌های کـُلِسنیتسا و کـُلسکا در روسی شده‌است و این صورت پایانی هم پارسی راه یافته و شده‌است کالسکه.
ولی این همهٔ داستان نیست؛ کوئل نیاهندواروپایی –که گفتیم معنای چرخیدن می‌داده‌است- در سانسکریت به ریخت چاکرا و به معنای چرخ دگرش یافته‌است که از دست روزگار همین واژهٔ چاکرا هم امروزه وامواژه‌ای در زبانمان‌است. همین چاکرا در زبان‌اوستایی یک واژهٔ همریشه دارد و آن چـَخره است به معنای گردونه، و چخره هم ریشه واژهٔ چرخ.
هوده آنکه کالسکه، چاکرا و پولوس هر سه –اگرچه وامواژگانی از زبان‌های بیگانه‌اند- ولی با چرخ و چرخیدن و چرخش همه همریشه و همخانواده‌اند.


1-kwel
2-kolo
۳-kw
۴-hvel
۵-hweol
۶-wheel
۷-koleso

با یاری از :
http://www.etymonline.com
http://www.indo-european.nl